W podstawie programowej wśród najważniejszych umiejętności rozwijanych w ramach kształcenia ogólnego
w szkole podstawowej jest zapis poszukiwanie, porządkowanie, krytyczna analiza oraz wykorzystanie informacji z różnych źródeł.

Myślenie krytyczne w edukacji

Umiejętności myślenia należy uczyć dzieci od najmłodszych lat tak samo jak czytania, pisania czy rachowania. Wymaga ono ciągłego treningu. Możemy je stosować zawsze i wszędzie, w każdym rodzaju edukacji, w każdym momencie.

Zadaniem nauczycieli nie jest przekazać jak najwięcej wiedzy uczniom, ale wyposażyć ich
 w kompetencje potrzebne im w dorosłym życiu.

Taką kompetencją jest myślenie krytyczne. Jeżeli już małe dziecko będzie potrafiło w niektórych sytuacjach przetworzyć informację (np. dostrzec fałsz w reklamie), czyli tak naprawdę myśleć krytycznie, to bez wątpienia będzie to sukces nauczyciela, bo wyposażył dziecko w coś, co pomoże mu w przyszłości krytycznie patrzeć
na problem, bez względu na to, jaką pracę będzie wykonywało.

 

Nauczyciel i dzieci w nowych rolach

Praca z dziećmi nad umiejętnością myślenia krytycznego zdecydowanie wymusza zmianę roli zarówno nauczyciela, jak i ucznia. Dzieci z biernych odbiorców stają się aktywnymi eksploratorami. To na ich barkach ma spoczywać odpowiedzialność za proces uczenia się. Musi nastąpić zmiana w postawie ucznia z naucz mnie najlepiej, jak umiesz, dobrze wytłumacz i sprawdź na zainspiruj,daj problem i bądź przy mnie. Rolą nauczyciela jest więc stworzenie klimatu, warunków zdobywania wiedzy, nabywania umiejętności, a także inspiracja i organizacja tego procesu. Ma wspierać i moderować. Ma się usunąć
 i pozwolić uczniom samodzielnie myśleć i działać.

Logiczna argumentacja

W myśleniu krytycznym nie ma właściwie jednej dobrej i poprawnej odpowiedzi. Możliwa jest sytuacja, w której odpowiedzi jest tyle, ilu uczniów w klasie, i wszyscy mają rację. Warunkiem odpowiedzi prawidłowej jest właściwa, tzn. logiczna argumentacja. Jeżeli uczeń potrafi uzasadnić swoje zdanie, to znaczy, że myśli krytycznie. Przy okazji otwiera się przestrzeń w głowie dziecka na zauważenie nowych, innych argumentacji. Dostrzeganie innego spojrzenia na problem pozwala dziecku spostrzec, że inni też mają rację. Rozszerza się tym samym perspektywa ucznia. Pojawia się uważność na wypowiedzi innych, otwartość na odmienne argumenty
i uzasadnienia. To nie zawsze ja wiem najlepiej.

Samodzielne myślenie

Ćwiczeniem, które kształci otwartość na argumenty, jest umożliwienie jednoczesnej wypowiedzi wszystkim uczniom w klasie. Zazwyczaj, gdy nauczyciel zada pytanie, do odpowiedzi zgłaszają się nieliczni, prawie zawsze ci sami uczniowie. Nauczyciel ma wtedy mylny ogląd, że wszyscy się z ich wypowiedziami zgadzają i że temat został wyczerpany. Zapomina przy tym, że uczniowie nieśmiali, bez siły przebicia, wstydliwi i ci, którzy zwyczajnie potrzebują więcej czasu do namysłu, są już na wstępie pominięci. A wystarczy po zadaniu pytania dać dzieciom małe karteczki, na których mogą się wypowiedzieć. Uczeń może więc zakodować swoje przemyślenia w formie pisemnej lub w formie piktogramu. Ważne, aby każde dziecko wypowiedziało się, uargumentowało swoje zdanie i oczywiście wysłuchało wypowiedzi kolegów. Myśleć krytycznie to znaczy myśleć samodzielnie!

Rozpoznawanie emocji

Praca nad emocjami to kolejny element kształcenia myślenia krytycznego. Ważne jest, żeby dzieci rozpoznawały swoje emocje i potrzeby, bo tylko wtedy będą w stanie rozpoznać emocje
i potrzeby innych, istotne zwłaszcza w pracy zespołowej. Mechanizm jest prosty: gdy pojawia się bodziec, do głosu niemal jednocześnie dochodzą emocje i następuje reakcja. Jedno z haseł myślenia krytycznego brzmi: Zatrzymaj się i pomyśl! Wychodząc od najprostszych ćwiczeń z użyciem emotikonów dotyczących samopoczucia dziecka np. po weekendzie, po sprawdzianie, przed klasowym występem, dajemy dziecku znów możliwość indywidualnej wypowiedzi. Pokazujemy, że koledzy w tej samej sytuacji mogą czuć się zupełnie inaczej.

Przewidywanie

Przewidywanie konsekwencji swoich decyzji i zachowań to kolejna cecha myślenia krytycznego. Zawsze jest tak, że każda decyzja ma swoje konsekwencje, każda przyczyna ma swój skutek. Pytania
o przewidywane konsekwencje uświadamiają uczniom zależności przyczynowo-skutkowe, które często wybiegają w przyszłość dużo dalej.

Przetwarzanie, pytanie, kwestionowanie

Informację trzeba znaleźć, ale trzeba ją też umieć przetworzyć. W gąszczu informacji należy umieć oddzielić to, co wartościowe, od tego, co nieistotne. Ten aspekt myślenia krytycznego ułatwia przede wszystkim uczenie się, ale też ćwiczy umiejętność gromadzenia argumentów do ewentualnej dyskusji lub polemiki. Proces nabywania kompetencji przetwarzania informacji wymaga – jak wszystkie elementy myślenia krytycznego – treningu
i ćwiczeń, ale kompetencja ta warta jest wysiłku, bo z pewnością zaowocuje w dorosłym już życiu. Myśleniu krytycznemu bardzo pomagają pytania: Kto? Co? Kiedy? Jak? Dlaczego? Po co? Są kluczem w rozwoju kompetencji myślenia krytycznego. Każdego dnia stawiamy sobie sami podobno około stu pytań. Ważne, żeby to były właśnie te pytania

Kwestionowanie tego, co robimy, to kolejna cecha myślenia krytycznego. Czy w naszej szkole jest miejsce na kwestionowanie – wydawałoby się – oczywistości? Jaką trzeba mieć odwagę, żeby to robić? Ćwiczmy sami
u siebie tę odwagę i ćwiczmy ją razem z dziećmi. Tu też sprawdza się złota myśl Zatrzymaj się i pomyśl, po co to robisz. Zachęcam również do stawiania tego pytania dzieciom w trakcie zajęć.

Odróżnianie faktów od opinii

Informację trzeba umieć przetworzyć, zakwestionować, ale przede wszystkim trzeba umieć ją znaleźć. I to znaleźć tę właściwą, prawdziwą. Należy zatem umieć dotrzeć do faktów. Obecnie nie jest to łatwe zadanie. Informacje, które zalewają Internet i media, nie zawsze są prawdziwe i wiarygodne. Cechą, która bardzo rozwija myślenie krytyczne, jest umiejętność odróżniania faktów od opinii. Nie każdy komunikat, który trafia do odbiorcy, jest faktem. Jeżeli zawiera element osobistej emocji, został przetworzony przez osobę, która to mówi, być może jest już tylko subiektywną opinią tej osoby.

Szukanie planu B

Co się stanie, gdy mój plan legnie w gruzach? Czy załamię ręce? Może się rozpłaczę? Czy poczuję niemoc
i zniechęcenie? A może wręcz przeciwnie, zacznę natychmiast szukać innych pomysłów, alternatywnego planu działania? Zawsze mogę twórczo zastanowić się: jakie są jeszcze inne możliwości? Jak mogę je jeszcze lepiej wykorzystać? To właśnie ta cecha myślenia krytycznego sprawia, że osiągamy zaplanowane cele. Kiedy nie uda mi się plan A, od razu przechodzę do planu B. Jestem na to przygotowana, mam
w głowie pomysły, co zrobić w tej sytuacji. Tego jednak, tak jak i pozostałych cech myślenia krytycznego, trzeba się nauczyć. Tylko trening pozwoli wyrobić w sobie pewną postawę, która nie dopuszcza do głosu w sytuacji kryzysowej tzw. negatywnych emocji, a wręcz przeciwnie: mobilizuje do myślenia i działania.

Porównywanie i przeciwstawianie

Porównywanie i przeciwstawianie to kolejne elementy myślenia krytycznego. Aby uczeń umiał znaleźć podobieństwa i różnice między dwoma lub więcej obiektami, musi znać odpowiednią strategię działania. Najpierw powinien dokładnie zapoznać się z każdym obiektem. Następnie wyliczyć jak najwięcej cech każdego
z nich. Potem wskazać cechy wspólne tych obiektów. Czwartym krokiem jest znalezienie cech odrębnych. Dopiero teraz uczeń jest gotowy na uporządkowanie i opisanie podobieństw i różnic wszystkich obiektów. Należy zaznaczyć, że cała ta procedura jest niezbędna do nabycia tej umiejętności.

Uczeń poprzez stawianie pytań, wymyślanie własnych strategii, próbowanie, ulepszanie, eksperymentowanie dochodzi do samodzielnego budowania wiedzy.